SAHTE HABER
İstinye Üniversitesi Kütüphanesi, sahte haberlerin dünya üzerindeki etkisi ve sizin sahte haberlerle başa çıkmanız için, mevcut çözümler hakkındaki bilginize katkı sağlayarak yardımcı olacak bir rehber hazırladı. Öncelikle iyi bir bilgi tüketicisi ve bilgi üreticisi olmak için eleştirel düşünme becerilerimizin geliştirilmesi gerekli. Bu becerilerin geliştirilmesi için bu rehberi kullanabilirsiniz.
Rehber, gördüğünüz, okuduğunuz ve duyduğunuz haberlerin ve diğer bilgilerin gerçek mi yoksa sahte mi olduğunu ayırt etmenize yardımcı olacak ipuçları, gerçekleri kontrol eden kaynakları sağlamaktadır. Rehber sayesinde bilgi okuryazarı ve medya okuryazarı olabilir, bilgileri eleştirel olarak değerlendirebilirsiniz (örneğin, sahte haberleri gerçek haberlerden ayırt edebilirsiniz). Ayrıca intihal dahil olmak üzere bilgilerin etik ve etik olmayan kullanımlarının farkında olabilirsiniz.
Kütüphaneciye Sorun!
Kütüphaneciler özünde, eğitim yoluyla teyitçidirler. Neyin gerçek neyin sahte olduğunu ayırt etmenize yardımcı olması için İSÜ kütüphanecilerine danışabilirsiniz. Her zaman sizin için buradayız: kutuphane@istinye.edu.tr.
Sahte Haber Nedir?
Geçmişte bilgi, medya mensupları, gazeteciler ve kütüphaneciler tarafından daha sıkı bir şekilde kontrol ediliyordu, ancak dijital dünyanın açık ve her yerde bulunabilen doğası, bu geleneksel bekçilerin bilgiyi kontrol etmesini ve doğrulamasını zorlaştırdı. Bununla birlikte, bu yanlış bilgi ve dezenformasyon yayılmasının, siyasi ve toplumsal alanlar için potansiyel olarak yıkıcı ve tehlikeli sonuçları vardır (De Paor, Heravi, 2020, p. 1). Hayatımızı etkileyen sahte haberler nedir, nasıl tespit edilir konularında paylaştığımız bilgilerin size yardımcı olacağını düşünüyoruz.
Sahte haber, doğru olmadığı bilinerek basılan veya yayınlanan haberlerdir. UNESCO’nun yayınlamış olduğu “Gazetecilik, ‘Sahte Haber’ ve Dezenformasyon: Gazetecilik Eğitimi ve Alıştırmaları için El Kitabı”nda sahte haber, mezenformasyon, dezenformasyon ve malenformasyon tanımları şöyledir:
Sahte haber, haber görünümüne girmiş ve haber olduğu düşüncesiyle yayılmış sahte ve yanıltıcı bilgileri ifade etmektedir. Hiciv, parodi, tık tuzağı ve yanlış yönlendiren başlıklar, görseller ve istatistikler, bağlamdan koparılarak paylaşılan özgün içerikler, taktik içerikler (bir gazetecinin isminin veya medya kurumunun logosunun, o kişi veya kurumla hiçbir ilgisi olmayan kişiler tarafından kullanılması), manipüle edilmiş ya da uydurma içerikler de bunlara dahildir. “Sahte haber” üzerine söylemler genellikle mezenformasyon yani yanlış bilgi ve dezenformasyon kavramlarını bir araya getirir. Ancak mezenformasyonu “bilginin doğru olmadığı ancak paylaşan kişinin bunun doğru olduğunu düşündüğü bilgi” olarak ayırmak yardımcı olabilir. Dezenformasyon da yanlış bilgi ve bunu paylaşan kişi de bilginin yanlış olduğundan haberdar. Yani burada özellikle, kasıtlı olarak söylenen bir yalan söz konusu ve sürekli kötücül aktörler tarafından yanlış bilgiye maruz kalmış insanlara işaret ediyor. Üçüncü kategori de mal-enformasyon, yani gerçeğe dayanan ancak bir kişiye, kuruma ya da ülkeye zarar vermek amacıyla kullanılan bilgi olarak tanımlanabilir (UNESCO, 2022).
Sahte Haberler Neden Oluşturulur?
Sahte haberlerin oluşturulmasının altında yatan en önemli nedenler şunlardır:
- Bir kuruma, kuruluşa veya kişiye zarar verme amacı (Örneğin, sahte haberler bir şirketi iflas ettirebilir.)
- Finansal olarak kazanç sağlama (Bir habere yapılan tıklamalar sahte haber yaratıcısına para kazandırabilir.)
- Siyasi kazanç (Sahte haberler seçmenleri etkileyebilir) (Hunt, 2016)
Sahte Haberlerin Sonuçları Nelerdir?
Sahte haber ve çevrim içi dezenformasyonun hızla yayılmasının çok önemli sonuçları olabilir. Bunlar kişileri ve toplumu olumsuz etkileyebilir. Sahte haberler beraberinde aşağıdaki sonuçları getirebilir:
- Medyada güvensizlik
- Demokratik süreci olumsuz etkilenmesi
- Zararlı komplo teorileri ve nefret söylemi platformlarının oluşması
- Yanlış veya bilime uymayan görüşlerin yayılması
Sahte Haberler Size Nasıl Zarar Verebilir?*
İnsanların Birçoğu Sahte Haber Makalelerine İnanıyor
Hangi haberlerin sahte, hangi haberlerin gerçek olduğunun ayırt edilemediği durumlar önemli sosyal ve politik meseleler hakkında kafa karışıklığına ve yanlış anlamalara neden olabilir.
Sahte Haberler Notlarınızı Etkileyebilir
İstinye Üniversitesi Akademisyenleri, araştırma ödevleriniz ve makaleleriniz için kaliteli bilgi kaynaklarının kullanılmasını şart koşar. Yanlış veya yanıltıcı bilgi içeren kaynakları kullanmanız notlarınızı olumsuz etkileyebilir. İSÜ Kütüphane Koleksiyonunda güvenli araştırma için tıklayınız.
Sahte Haberler Sağlığınıza Zararlı Olabilir
Tıbbi tedaviler, kanser ya da diyabet gibi önemli hastalıklarla ilgili birçok sahte ve yanıltıcı haber dolaşmaktadır. Bu yanlış hikayelere güvenmek, sağlığınıza zararlı olabilecek kararlar almanıza neden olabilir.
Yalan Haber İnsanların Gerçeği Görmesini Zorlaştırıyor
İnsanların eğitimlerine ve siyasi düşüncelerine bağlı olarak sahte haber tanımlarında farklı görüşlerin olduğu belirtilmektedir. Sahte haber tüketicileri bazı satış noktalarını bırakmaya, genel olarak daha az bilgi tüketmeye ve hatta sosyal ilişkileri kesmeye itiyor. Bu nedenle, insanların mümkün olduğu kadar az önyargılı haberler araması önemlidir.
Sahte Haberler ve Gerçeklik Kontrolü
Kaynakların Değerlendirilmesi
Hem akademik hem de kişisel yaşamınızda kaynakları değerlendirmek çok pratik bir beceridir. Pratik yaparak, karşılaştığınız her kaynağı ve web sitesini hızlı ve verimli bir şekilde eleştirel bir şekilde değerlendirmeyi öğrenebilirsiniz. Bilgileri değerlendirmeye yardımcı olmak için kullanılabilecek birçok farklı yöntem bulunmaktadır. Kütüphaneciler ve kütüphaneler sahte haberle mücadelede önemli çalışmalar yapmakta ve kütüphaneciler okuryazarlık eğitimlerinde önemli bir görev üstlenmiştir.
Uluslararası Kütüphane Dernekleri ve Kurumları Federasyonu (IFLA) sahte haberle mücadelede izlenecek yol haritasını anlatan bir infografik yayınladı. Bu infografikte sahte haberleri nasıl tespit edebileceğimiz yer almaktadır.
Sahte Haber Sözlüğü**
Teyit önyargısı (doğrulama önyargısı, onay önyargısı): Bilginin okuyucunun/izleyicinin mevcut inanç sistemine uyması halinde inandırıcı olduğuna, uymaması halinde ise inandırıcı olmadığına inanma eğilimi.
Konteyner çöküşü: Yayın ipuçları ortadan kalktığında ve her kaynak dijital bir sayfa veya çıktı gibi göründüğünde orijinal bilgi kabını, formatını veya bilgi türünü (blog, kitap, broşür, hükümet belgesi, bölüm, dergi, gazete, dergi veya gazetenin veya derginin bir bölümü) ayırt etmekte zorlanmamız durumudur.
İçerik çiftliği veya içerik fabrikası: Görüntüleme ve reklam geliri elde etmek amacıyla arama motoru erişim algoritmalarını tatmin edecek şekilde tasarlanmış içerik oluşturmak için serbest yazarlardan oluşan bir kadro istihdam eden bir şirket.
Yankı odası (yankı odası, yankı fanusu, yankı mağarası, yankı çemberi): “Echo chamber” kavramı öz olarak kişinin yalnız kendininkine benzer ya da tek tip görüşlerle karşılaştığı, farklı sesleri duymadığı ortamlar için kullanılmaktadır (Terzi, 2022).
Doğruluk kontrolü: İddiaların ya yayınlanmadan önce ya da içeriğin yayılmasından sonra doğrulanmasıdır.
Filtre balonu: Arama araçları, geçmiş faaliyetlerimize dayanarak tıklama veya paylaşma olasılığımız olan hikayeleri sunduğunda, potansiyel olarak önyargılarımızı onayladığımızda, Eli Pariser'in filtre balonu dediği şeyi yaşıyor olabiliriz.
Sürü olgusu: Sürü, bireylerin kendi özel bilgilerine dayanarak bağımsız ve atomistik olarak karar vermek yerine başkalarını takip etmeye karar vermesi ve grup davranışlarını taklit etmesi olgusu olarak tanımlanabilir (Baddeley, 2010).
Doğal reklam: Bir medya kuruluşu tarafından üretilen meşru içerik gibi görünmek üzere tasarlanmış ücretli, sponsorlu içeriktir.
Tatmin etme: Herbert Simon tarafından 1956 yılında, zaman sınırlaması olan insanların en iyi bilgi yerine yeterince iyi bilgiyi seçme eğilimine atıfta bulunmak için ortaya atılan tatmin etme ve yeterli kelimelerinin birleşiminden oluşan bir kelime.
Üçgenleme veya çapraz doğrulama: Araştırmacılar, çeşitli araştırma yöntemlerini kullanarak, farklı bakış açılarının bir konuya daha fazla ışık tutabileceği düşüncesiyle birden fazla bakış açısını ve kaynağı analiz edip geçerlilik sağlar.
Viralite: Viral; Türk Dil Kurumu Sözlüğünde genel ağda paylaşıldıktan sonra sosyal medya kullanıcıları arasında hızlı ve denetlenemez bir şekilde yayılarak etkinlik kazanan yazılı, görsel veya işitsel içerik olarak tanımlanmaktadır. Sansasyonel hikayeleri, genellikle sosyal medyadan, diğer kaynaklardaki güvenilirliklerini kontrol etmeden ilettiğimizde, bunların viralliğini artırırız.
Gerçeklik Kontrolü Nasıl Yapılır?***
Gerçeklik kontrolünde bizi sahte haberden koruyacak dört adım ve benimsememiz gereken alışkanlıklar nelerdir? Elbette dört adımın tamamını yapmanız gerekmeyebilir, birkaç adımda da gerçeklik kontrolünü gerçekleştirebilirsiniz.
- Önceki çalışmaları kontrol edin: Başka birinin sözkonusu iddiayı/iddiaları kontrol edip etmediğini veya bir araştırma sonucunu elde edip etmediğini görmek için araştırma yapın.
- Kaynağa yukarı akışa gidin: Çoğu web içeriği orijinal değildir. Bilgilerin güvenilirliğini anlamak için orijinal kaynağa ulaşın.
- Yanal okuyun: Bir iddianın kaynağına ulaştığınızda, diğer insanların kaynak (yayın, yazar vb.) hakkında söylediklerini okuyun.
- Geri dön: Kaybolursanız, çıkmaza girerseniz veya kendinizi giderek daha kafa karıştırıcı bir ortamda bulursanız, başa dönün ve bilginizle yeniden başlayın. Farklı arama terimleri ve daha iyi kararlar ile muhtemelen daha bilinçli bir yol izleyeceksiniz.
Dört adıma eklemek için önemli bir alışkanlık: Duygularınızı kontrol edin. Bir durumu tartışma sanatının ardında, sizi zorlamayı da içeren pek çok psikoloji vardır. Bu da gerçeğe dayalı bir iddiayı hemen benimseme veya reddetme olasılığını artırır.
Neyin Gerçek Olduğunu Nasıl Anlayabilirim?
I. Bilgili Bir Medya Tüketicisi Olun
- Başlık aşırı ve dikkat çekici mi? TÜMÜ BÜYÜK BÜYÜK mü yoksa kalın bir yazı tipi mi? Çok fazla ünlem işareti kullanıyor mu?!?!?!
- Hiciv mi, şaka mı, yoksa tıklama tuzağı web sitelerinin taklidini yapan bir siteden mi?
- Kaynağı göz önünde bulundurun, web sitesi veya yazar için mutlaka ayrı bir arama yapın. Güvenilirler mi?
- Makalede yer alan destekleyici kaynaklara bağlantılar var mı?
- Hikaye ne zaman yazıldı? Bazen haberler gerçektir ama zamanı geçmiştir.
II. Kendi İnançlarınızı İnceleyin
Önyargılarımız zaman zaman olaylara bakış açımızı etkiler. Aşağıdaki sorulara yanıtlarınız nedir?
- Fikirleriniz veya yargılarınız, sahte haberleri gerçek olandan ayırt etme becerisini gölgeliyor mu?
- Her zaman aynı fikirde olmadıklarınız da dahil olmak üzere çeşitli haber kaynakları mı okuyorsunuz?
III. Uzmanlara Sorun
Bilgi doğrulama web sitelerini kullanın. Doğruluğu onaylanmamış bilgiyi kullanmamaya özen gösterin. En önemlisi kütüphanecinize danışın.
Ayrıca bu konuda daha fazla bilgi için Mike Caulfield’ın yazdığı “WEB LITERACY FOR STUDENT FACT CHECKERS” adlı ders kitabına kütüphane açık erişim kaynaklar altından erişim sağlayabilirsiniz.
Bir haber kaynağının veya iddianın gerçek ve güvenilir olup olmadığını belirlemek için birçok doğruluk kontrolü yapan kişi tarafından kullanılan SIFT yöntemini kullanabilirsiniz.
CRAAP Testi, Chico California Eyalet Üniversitesi Meriam Kütüphanesi'nde kütüphaneci Sarah Blakeslee tarafından tasarlanmış bir değerlendirme yöntemidir. CRAAP, “Güncellik”, “İlgi Düzeyi, “Yetki”, “Doğruluk” ve “Amaç” anlamına gelir. Bu yöntem bulduğunuz bilgilerin niteliğini ve değerini değerlendirmek için size bir yöntem ve soru listesi sağlar.
*Sahte Haberler Size Nasıl Zarar Verebilir? bölümü için Austin Community Kolej Kütüphanesi Araştırma Rehberinden yararlanılmıştır.
**Sözlük bölümü için USF Blogs’dan yararlanılmıştır.
***Gerçeklik kontrolü bölümü için Gustavus Adolphus Kolej Kütüphanesi’nden yararlanılmıştır.
İSÜ Kütüphane Koleksiyonunda Bulunan "Medya Okuryazarlığı" ve "Bilgi Okuryazarlığı" Hakkındaki Kitaplar
